Projektowanie Ogrodów

Ogrody Projektowanie ...

Jabłonie

Opis zdjęcia, a w nim ważne dla nas słowa kluczowe


Wiadomości ogólne
Uprawa jabłoni w świecie i w Polsce
Jabłoń należy do najbardziej rozpowszechnionego rodzaju roślin sadowniczych klimatu umiarkowanego. Najlepsze wyniki w upra­wie jabłoni otrzymuje się na obszarach od 36 do 65° szer. płn. O znaczeniu gospodarczym jabłoni świadczą: liczba drzew, zajmo­wana powierzchnia, coroczne zbiory jabłek, ich wartość względ­na (w porównaniu z burakami cukrowymi), przydatność na prze­twory oraz bardzo długi okres przydatności konsumpcyjnej (od połowy lipca do końca maja następnego roku). Na podstawie różnych dostępnych źródeł obecną światową pro­dukcję jabłek można ocenić na 22?24 min ton. Do najwięk­szych producentów jabłek należą: Stany Zjednoczone ? z pro­dukcją roczną 2,5?3,0 min ton, Republika Federalna Niemiec ? z produkcją 1,2?2,5 min ton, Francja ? 1,7?2,0 min ton, Włochy ? 1,8?2,2 min ton, Japonia ? 1,0?1,5 min ton, Zwią­zek Radziecki ? 2,5?3,0 min ton, Chiny ? 3?4 min ton, Argentyna ? 4?6 tys. ton. W Polsce w ciągu ostatnich 5 lat przeciętna produkcja roczna wynosiła około 750 tys ton. Jabłoń jest w Polsce najpowszechniej uprawianym gatunkiem, ponieważ wyróżnia się dużą liczbą odmian o różnych wymaga­niach glebowo-klimatycznych, co pozwala na dobranie odmian, które w danych warunkach mogą dać najwyższe plony. Liczby drzew jabłoni (w tysiącach sztuk) w poszczególnych woje­wództwach w roku 1969 przedstawiały się następująco:
warszawskie 5 865,4
lubelskie 3 956,0
kieleckie 3 432,4
krakowskie 3 181,2
łódzkie 2 976,1
rzeszowskie 2 762,7
poznańskie 2 475,7
bydgoskie 1 648,3
białostockie 1 540,6
wrocławskie 1 399,0
opolskie ? 755,8
18 gdańskie 702,8

olsztyńskie 590,3
koszalińskie 470,4
zielonogórskie 646,2
Skład chemiczny owoców
Procentowa zawartość poszczególnych związków chemicznych waha się w dość znacznych granicach zależnie od: odmiany, dojrzałości jabłka i jego wielkości, nawożenia, zdrowotności drze­wa i owocu, wysokości plonu z danego drzewa, wieku drzewa, podkładki itd. Liczby podane w tabeli 1 są przeciętnymi z wielu lat i różnych sadów różnego wieku oraz z analiz przeprowadzo­nych przez wielu badaczy.
W miarę dojrzewania jabłka cukrów stopniowo przybywa, ale w miarę przejrzewania jabłka ich zawartość maleje (są zużywane w procesie oddychania). Na ogół jabłka późno dojrzewające od­znaczają się większą zawartością cukrów niż dojrzewające wcze­śnie. O smaku owocu decyduje nie tylko absolutna zawartość cukrów, ale także ilościowy stosunek cukrów prostych do ilości i rodzajów kwasów. Jabłka o stosunkowo wysokiej zawartości cukrów i kwasów odznaczają się dobrym smakiem (np. Boskoop, Koksa Pomarańczowa, Jonatan). Zawartość witamin (w mg na 100 gm miąższu dojrzałego jabłka) jest następująca: witamina C (kwas askorbinowy) ? 0,5?20), witamina Bx (tiamina) ? 0,02?0,12, witamina B2 (ryboflawi-na) ? 0,003?0,05, witamina PP (niacyna), prowitamina A (karo­ten) ? 0,02?0,09, witamina B3 (kwas pantotenowy) ? 0,03?0,2.


Systematyka rodzaju i pochodzenie odmian uprawnych
Rodzaj jabłoń (Malus Mili.) należy do rzędu różowców (Rosa­les L.), rodziny różowatych (Rosaceae Juss.) i podrodziny jabło­niowych (Pomoideae Focke). Systematyka tego rodzaju nie jest Przeciętna zawartość związków chemicznych w jabłkach (w % świeżej TABELA 1
*** Związki: Ca, K, Na, Mg, Fe, Cl, S, P, Si, Cu, Mn, Zn, Co, FI, J.
2*
masy)


Odmiana Woda Cukry Kwa­sy Garb­niki Pekty­ny Po­piół
Antonówka 87,7 8,92 0,85 0,07 0,62 0,22
Boiken 83,7 9,80 0,70 0,10 0,61 0,25
Boskoop 88,6 8,60 0,60 0,05 0,60 0,40
Inflancka 87,1 7,30 0,82 0,25 0,50 0,54
Jonatan 84,9 10,50 0,44 0,10 0,55 0,35
Landsberska 85,7 10,50 0,48 0,06 0,50 0,32
Malinowa Oberlandzka 85,1 10,00 0,42 0,05 0,52 0,30
Starking 84,7 13,40 0,72 0,08 0,62 0,45 dokładnie opracowana, a botanicy stosują różne podziały. Rehder dzieli gatunki jabłoni na 5 następujących sekcji: Sekcja I. Eumalus Zabel (Azja z 1 wyjątkiem).
Seria 1. Pumilae Rehd.: Malus pumila, M. s?lvestris
(Europa), M. prunifolia, M. spectabilis, M. micro-
malus.
Seria 2. Baccatae Rehd.: Malus baccata, M. hupehensis, M. halliana.
Sekcja II. Sorbomalus Zabel (Azja Wschodnia z 2 wyjątkami).
Seria 3. Sieboldianae Rehd.: Malus floribunda, M. zumi,
M. sieboldi, M. sargenti. Seria 4. Florentinae Rehd. (Włochy): Malus florentina. Seria 5. Kansuenses Rehd.: Malus fusca (zachodnia Ame­ryka Północna), M. toringoides, M. kansuensis. Seria 6. Yunnanenses: Malus yunnanensis. Sekcja III. Chloromeles (Decn.) Rehd. (Ameryka Północna): Ma­lus platycarpia, M. glaucescens, M. coronaria, M. angustifolia, M. ioensis. Sekcja IV. Eriolobus (Decn.) Rehd. (Ameryka Północna): Malus trilobata.
Sekcja V. Docyniopsis Schneid. (Azja Wschodnia): Malus tscho-noskii.
Najważniejsze z punktu widzenia pomologii są 2 sekcje: jabłoni właściwych (Eumalus) i jabłoni jarzębolistnych (Sorbomalus). Gatunki z pozostałych sekcji i podsekcji w Polsce prawie nie występują.
Żukowski podaje tylko 2 zasadnicze sekcje ? Gymnomeles obej­mującą gatunki o owocach z opadającymi kielichami, jak np. jabłoń jagodowa (M. baccata Borkh.), jabłoń purpurowa (M. atro-sanguinea Schneid.), jabłoń florentyńska (M. florentina Schneid.) itd., oraz sekcję Calycomeles obejmującą gatunki o owocach z nie opadającymi kielichami, np. jabłoń dzika (M. s?lvestris Mili), jabłoń niska (M. pumila Mili.), jabłoń kaido (M. kaido Pardé) itd. Jabłoń dzika (M. s?lvestris Mili.). Nie występuję u nas, spotykana jest w Azji Zachodniej i południowo-wschodniej Europie. Wsku­tek szerokiego zasięgu geograficznego odznacza się ona wielopo-staciowością. Drzewo dochodzi do 10 m wysokości, a pień osiąga grubość 60 cm. System korzeniowy silnie rozwinięty, głęboko sięgający, o średnicy 2?3-krotnie większej od średnicy korony. Korona duża, dość luźna, z grubymi konarami o spękanej koro-winie. Długopędy jednoroczne czerwonobrunatne, prawie nagie, z wyraźnymi przetchlinkami. Liście jajowate lub eliptyczne, z ostrym wierzchołkiem, o brzegach drobno lub grubo piłkowa-nych. Kwiaty duże, biało-różowe lub różowe. Działki kielicha różnej wielkości, z wierzchu nieco omszone. Owoce drobne, ku­liste, zielone, żółte lub silnie zarumienione. Jabłoń dzika jest dostatecznie wytrzymała na mróz i suszę, choć w mniejszym stopniu niż jabłoń śliwolistna i jagodowa. Formy tego gatunku różnią się znacznie wielkością owoców, ich kształtem, zabarwie­niem, smakiem i porą dojrzewania.
Jabłoń niska (M. pumila Mili.). Jeszcze dziś występuje w całej Europie Południowej, w Azji Środkowej i w Azji Mniejszej. Naj-20 większe jednak jej skupienia znajdują się na Kaukazie, Kopet Dagu i Tień Szanie. Jest to drzewo dorastające do 4?10 m, niskopienne lub o formie krzaczastej. System korzeniowy słabo rozrośnięty, ale bardzo obfity. Korona kulista lub jajowata. Długopędy oliwkowe, niekiedy czerwonobrunatne. Liście szero-koeliptyczne lub jajowate, ostro zakończone, drobno piłkowane, od spodu nieco omszone. Kwiaty o płatkach białych, od spodu zaróżowionych. Działki kielicha i dno kwiatowe silnie omszone, co jest charakterystyczną cechą gatunku. Owoce o różnych kształtach i wielkości. Jabłoń niska łatwo się rozmnaża wege­tatywnie. Jabłoń niska dała wiele form i odmian o różnych właściwościach biologicznych (wytrzymałość na mróz i na suszę, plenność itd.), a niekiedy i o różnych cechach morfologicznych, co zostało wy­korzystane w szkółkarstwie. Najbardziej znane są: jabłoń niska zwisająca (M. pumila var. péndula Schneid.) i jabłoń niska rajska (M. pumila var. paradisiaca Schneid.).
Jabłoń śliwolistna (M. prunifolia Borkh.). Występuje głównie na terenach ZSRR. Odznacza się bardzo silnym wzrostem. Korona wyniosła. Długopędy liczne, cienkie, barwy wiśniowej, ze słabo zaznaczonymi przetchlinkami. Liście owalne, wydłużone, przy­pominające nieco liście śliwy (stąd nazwa gatunku). Kwiaty o płatkach wąskich, białych, od spodu silnie zaróżowionych. Kie­lich nagi, o działkach wąskich, wyciągniętych. Owoce drobne, kuliste lub eliptyczne, barwy żółtej lub karminowej, gładkie, z nie opadającym kielichem, osadzone na cienkich, długich szy-pułkach. Owocowanie prawie coroczne i obfite. Owoce pozostają na drzewie przez długi czas po opadnięciu liści. Gatunek ten trudno jest rozmnażać wegetatywnie. Dał wiele mieszańców z od­mianami uprawnymi.
Jabłoń jagodowa (M. baccata Borkh.). Występuje w Europie Wschodniej i w Azji. Drzewo dorasta do 15 m wysokości, tworzy koronę kulistą, niezbyt zagęszczoną. Długopędy brunatne, nagie. Liście jajowatoeliptyczne, ostro zakończone, cienkie, nagie, na dość długich ogonkach. Kwiaty białe, od spodu nieco żółtawe, duże. Kielich i działki kielicha nagie. Owoce bardzo drobne, kuli­ste, pozbawione kielicha, niekiedy mocno żebrowane, osadzone na długich i cienkich szypułkach. Utrzymują się na drzewie po opadnięciu liści. Jabłoń jagodowa należy do najbardziej wytrzy­małych na mróz. Odznacza się krótkim okresem wegetacji. Krzy­żowana z odmianami uprawnymi i innymi gatunkami wydała szereg mieszańców o mniejszym lub większym znaczeniu użytko­wym. Mieszańce te są uprawiane na Syberii.
Jabłoń purpurowa (M. purpurea Rehd.). Jest mieszańcem jabłoni niskiej z jabłonią Niedźwieckiego (M. pumila x M. niedzwetzkia-na). Odznacza się dość silnym wzrostem. Długopędy ciemnokar-minowe, liście duże, jajowate, wydłużone, młode ciemnoczerwo­ne, później ciemnozielone z czerwonym odcieniem. Kwiaty duże, karminoworóżowe. Owoce drobne, karminowofioletowe. Drzewo na mróz wytrzymałe, zdrowe, nie wymagające dobrej gleby i do­brego stanowiska. Gatunek cenny dla celów hodowlanych. Jabłoń kwiecista (M. floribunda Sieb.). Występuje w Japonii. Jabłoń ta rzadko dorasta do 10 m wysokości. Wyróżnia się wznie­sionym pokrojem korony średnio zagęszczonej, o cienkich pę- 21 dach, częściowo lekko zwisających. Liście dość duże, jajowate, nieco klapowane. Kwiaty dość duże, różowe, przed rozwinięciem się ? karminowe. Owoce drobne, kuliste, ciemnoczerwone. W ho­dowli ma duże znaczenie, ponieważ niektóre jej typy odznaczają się nadzwyczaj obfitym owocowaniem oraz odpornością na parch. Jabłoń Sargenta (M. sargenti Rehd.). Spotykana jest w Japonii, u nas w ogrodach botanicznych. Jest to krzew dość luźny, o pę­dach drobnych, cienkich, nieco ciernistych, w młodości omszo­nych. Liście dość duże, jajowate, klapowane, ostro ząbkowane. Kwiaty czysto białe. Owoce drobne, ciemnoczerwone. Ze wzglę­du na niski wzrost gatunek ten ma znaczenie w hodowli wege­tatywnych podkładek karłowych. Znaczenie sadownicze mają gatunki z sekcji Calycomeles, a więc jabłonie właściwe odpowiadające serii Rehdera jabłoni niskich (Pumilae). Gatunki te łatwo krzyżują się ze sobą. Odmiany uprawne jabłoni są przez niektórych systematyków łączone w je­den gatunek ? jabłoń domowa (M. domestica Borkh.), jednakże wyjściowe odmiany pochodzą głównie od jabłoni niskiej (M. pu-mila Mili.), której wiele form odznacza się dużymi (do 200 g) owocami, dość smacznymi i przydatnymi dla przemysłu prze­twórczego. W powstawaniu nowych odmian uprawnych brały udział ? oprócz jabłoni dzikiej i niskiej ? jabłoń omszona (M. dasyphylla Borkh.), jabłoń niedźwieckiego (M. niedzwetzkia-na Dieck.) i jabłoń śliwolistna (M. prunifolia Borkh.). W nowo­czesnej hodowli odmian odpornych na parch jabłoniowy, mącz-niak, zgniliznę pierścieniową itp. duże znaczenie mają takie ga­tunki, jak: M. robusta, M. zumi, M. hupehensis, M. toringoides i inne. Mieszańce z jabłonią jagodową (M. baccata Borkh.) znane są pod nazwą krebów (Fredrówka, Transparent, Opalescent i inne).

Ogólna charakterystyka odmian uprawnych
Cechy morfologiczne
Drzewo Wielkość drzewa, a raczej jego korony, jest bardzo zmienna, za- leży bowiem zarówno od cech genetycznych, jak i od wielu czyn­ników zewnętrznych: siły wzrostu podkładki, żyzności gleby, na­wożenia, opadów itp. Podane niżej wielkości dotyczą drzew na podkładkach generatywnych, uprawianych w przeciętnych wa­runkach klimatycznych i na glebach średnio żyznych. Drzewa małe: np. Jonatan, Koksa Pomarańczowa, Macspur, Wealthy, Azwellspur, Goldenspur, Delcon; drzewa średniej wielkości: np. Mclntosh, Cortland, Inflancka; drzewa bardzo duże: np. Boskoop, Bankroft, Beforest, Linda, Kosztela, Fameuse, Cesarz Wilhelm. Kształt korony, zwłaszcza starszych drzew, nie ma ? ze względu na jego zmianę pod wpływem formowania ? większego znacze­nia diagnostycznego. Natomiast naturalny pokrój korony i jej skłonność do zagęszczania się wpływają na łatwość nadawania jej poszczególnych form i częstotliwość prześwietlania. Dlatego celowe jest podawanie naturalnego kształtu koron poszczegól-22 nych odmian. Należy podkreślić, że kształt korony zmienia się
Rys. 1. Kształty koron jabłoni: 1 ? szerokostożkowata; 2 ? wąskostożko-wata; 3 ? odwrotnie stożkowata; 4 ? kulista zwisająca (kopulasta); 5 ? kulista; 6 ?- kulista spłaszczona z wiekiem drzewa, Korony drzew starszych są szersze i bardziej zwisające. Najbardziej typowe bywają one u drzew 15-letnich. Na kształt naturalny korony wywierają także wpływ warunki środowiska (klimat, gleba). Na ogół rozróżnia się 8 typów koron.
Korona szerokostożkowata charakteryzuje się podstawą większą od wysokości i zwężającą się częścią wierzchołkową (np. Wealthy, James Grieve). Korona wąskostożkowata powstaje przy odchodzeniu konarów od przewodnika pod ostrym kątem. Przewodnik dominuje wzrostem nad konarami i gałęziami niżej położonymi. Mało jabłoni ma koronę o takim pokroju (np. Kandil Sinap, Kuzynek Czer­wony).
Koroną odwrotnie stożkowatą odznacza się wiele odmian, zwykle w młodym wieku (np. Delicious, Macoun, Królowa Renet, Koksa Pomarańczowa). Koronę kulistą mają np. odmiany Boiken, Mcintosh, Signe Til-lisch i Beforest.
Korona kulista zwisająca, czyli kopulasta, różni się od poprzed­niej tylko tym, że jej dolne gałęzie wyraźnie zwisają (np. Mali­nowa Oberlandzka, Cortland, Jonatan). Koronę kulistą spłaszczoną o średnicy większej niż wysokość spotyka się przeważnie u odmian silnie rosnących (np. Boskoop, Reneta Kulona, Bankroft, Sztetyna). W koronie płaskiej przewodnik szybko przybiera pozycję gałęzi bocznej, konary zaś odchodzą od przewodnika pod kątem 90° (np. Pepina Ribstona, Reneta Kanadyjska, Pepina Linneusza). Korona nieprawidłowa powstaje wówczas, gdy konary odchodzą od przewodnika pod różnymi kątami, dając formę niesymetrycz­ną (np. Glogierówka).
Zagęszczenie korony naturalnej jest uwarunkowane kątem od- 23 chodzenia konarów oraz liczebnością długopędów i krótkopędów, a także charakterem krótkopędów. Ostre kąty odchodzenia ko­narów spotyka się np. u odmian Kandil Sinap, Kuzynek Czerwo­ny i Delicious. Konary koron takich odmian, jak Jonatan, Hiber­nal i Boiken, odchodzą od przewodnika pod kątem prawie prostym.
Można rozróżnić 4 typy zagęszczenia korony nie ciętej. Korona silnie zagęszczona ? na każdym przyroście wyrasta w następnym roku kilka długopędów i prątków, a stosunkowo mało sęczków i cierni (np. Koksa Pomarańczowa, Malinowa Oberlandzka, Bankroft).
Korona średnio zagęszczona ? tylko 2?4 pączki przywierzchoł-kowe przyrostu wydają słabsze lub silniejsze długopędy, a po­niżej tworzy się znaczna ilość prątków, sęczków i cierni (np. Fa­meuse, Beforest, Macoun, Linda, Welthy).
Korona średnio luźna ? tylko 1?3 przywierzchołkowe pączki wydają pędy boczne, i to pod kątem prawie prostym, wskutek czego dużo pędów skierowanych jest do środka korony. Układ gałęzi staje się nieregularny (Boiken, Niezrównana Peasgooda, James Grieve, Signe Tillisch). Znaczna liczba odmian obok typo­wych długopędów wydaje liczne pędy typu prątków, które zwiększają zagęszczenie korony (np. Cortland, Jonatan, Fireside, Perkins, a nawet Melba i Landsberska).
Rys. 2. Typy krótkopędów: 1 ? sęczek ^cierń) płodny; 2 ? strzałka bez­płodna; 3, 4 ? osadniki (buławki); 5 ? sęczek płodny (a) i bezpłodny (b); 6 ? strzałka płodna; 7 ? prątek płodny; 8 ? osadnik (buławka) płodny
Korona luźna ? boczne długopędy są nieliczne i osadzone w znacznych odległościach, a dolne części przyrostów są ogoło­cone z krótkopędów (np. Ruby, Worcester Pearmain, Tyde-man Red).


Rys. 3. Pączki liściowe na długopędach: 1 ? stożkowa­ty, ostro zakończony, drobny (Fameuse); 2 ? owalnostożko-waty, drobny (Inflancka); 3? stożkowaty, ostro zakończony, wyciągnięty (Piękna z Rept); 4 ? stożkowaty, ostro zakoń­czony, duży, wielołuskowy (Signe Tillisch); 5 ? o walno -stożkowaty, duży, gruby (Ja­mes Grieve) /

Jabłoń owocuje głównie na krótkopędach, zwłaszcza na sęczkach i cierniach, rzadziej na prątkach, a najrzadziej na jednorocznych długopędach (np. Jonatan, James Grieve, Cortland). Owocowanie na prątkach charakteryzuje odmiany corocznie plonujące. Sęczki lub ciernie (płodne i bezpłodne), zwykle tworzące się w dolnej części dwuletnich przyrostów długopędów, żyją prze­ważnie 6?10 lat. Z krótkopędów dość łatwo ogołacają się np. od­miany James Red, Starking, Cortland i Ontario. Długopędy niektórych odmian są grube (Reneta Kurska, Dome-nesti), u innych cienkie (np. Jonatan, Malinowa Oberlandzka, Idared, Koksa Pomarańczowa). Rozróżnia się długopędy proste, sztywne, kolankowate, z lekko lub silnie zaznaczonymi podu-szeczkami liściowymi itd. Zabarwienie długopędów także wyka­zuje znaczne zróżnicowanie ? od prawie czarnego (Cortland, Starking, Hibernal) lub brązowego (Bankroft, Domenesti, Fred­ro wka) do zielonooliwkowego (Landsberska, Ontario). Przetchlin-ki występujące na korze mogą być liczne (Bankroft) lub tylko z rzadka występujące (Domenesti i inne), wypukłe, duże lub drobne, gładkie, mało widoczne, białe, szare lub żółtawe. Młode pędy mogą być omszone na całej długości lub tylko w części wierzchołkowej. Odmiany o pędach nagich są bardzo nieliczne, są to przeważnie mieszańce jabłoni śliwolistnej lub jago­dowej.
Za typowe dla odmiany uważa się pączki położone w środkowej części długopędu. Pączki liściowe na silnych długopędach różnią się wielkością, kształtem, grubością, zabarwieniem itd. Długo­pędy wielu odmian mają pączki drobne, ostro zakończone, przy­legające (Fameuse, Jonatan). Niektóre odmiany (Melba, Piękna z Rept) mają pączki duże, stożkowate, ostro zakończone. Pączki grube, owalnostożkowate, nieco odstające są typowe dla odmian James Grieve, Victory i Pepina Szafranowa. Wreszcie pączki drobne, zaokrąglone, spłaszczone występują np. na długopędach odmian Mcintosh, Malinowa Oberlandzka, Cortland itd. Pączki kwiatowe (mieszane) są bardziej typowe od liściowych dla poszczególnych odmian. Niektóre z odmian charakteryzują się pączkami dość mocno omszonymi (np. Jonatan, Macoun, Signe Tillisch), inne mają pączki prawie nagie (Melba, Red Melba, James Grieve, Beforest, Starking, Starkrimson, Mcintosh i wiele innych). Pod względem kształtu rozróżniamy 3 grupy pączków 25

Rys. 4. Pączki kwiatowe jabłoni; 1, 2 ? stożkowate o tępym lub ostrym wierzchołku (James Grieve, Linda); 3, 4 ? owalnostożkowate (Głogierów-ka, Inflancka); 5, 6 ? owalne (Signe Tillisch, Victory)

kwiatowych: pączki owalnostożkowate średniej wielkości (Glo-gierówka, Inflancka) stożkowate o tępym lub ostrym wierzchoł­ku (Beforest, Red Melba, James Grieve, Linda, Perkins, Piękna z Rept) oraz owalne, grube, niekiedy jakby o węższej nasadzie (Jonatan, Jonared, Jonagold, Signe Tillisch, Victory). Blaszka liściowa wykazuje dość znaczną zmienność w obrębie odmiany, jednego drzewa, a nawet jednego długopędu. Z tego względu w celach diagnostycznych należy brać liście z tych sa­mych części korony i ze środkowych części dobrze wyrośniętych długopędów. Kształt blaszki liściowej waha się od szeroko za­okrąglonego, jajowatego, odwrotnie jajowatego i owalnego do eliptycznego i wydłużonego. Blaszka może być naga lub omszona z jednej strony lub z obydwu stron. Zazwyczaj dolna strona bywa dość silnie omszona. W kątach nerwów występują niekiedy dłuższe włoski. Najsilniej omszone są liście najmłodsze, przy-wierzchołkowe, natomiast w dolnej części długopędów są prawie nagie. Omszenie nadaje liściom szarawy odcień. Silnie omszo­nymi liśćmi charakteryzują się np. Grafsztynek Inflancki, Glo-gierówka, Ellisona Pomarańczowa, Jonatan i Koksa Pomarańczo­wa. Prawie zupełnie nagie liście mają Kandil Sinap i Beforest. Kąt odchodzenia liści od długopędu jest dość charakterystyczny dla odmiany. Liście takich odmian, jak Jonatan, Starkrimson, Malinowa Oberlandzka i Koksa Pomarańczowa, odchodzą od pędów pod kątem około 30°, natomiast odmian: Victory, Jonared, Piękna z Boskoop i Hibernal ? pod kątem zbliżonym do pro-

Rys. 6. Kąty odchodzenia liści od pędów: 1 ? kąt średni (60°; Victory); 2 ? kąt mały (30°; Starking); 3 ? kąt duży (80°; Grafsztynek Inflancki, Wealthy) stego. Cecha ta ma duże znaczenie przy określaniu odmian w szkółce.
Dość stałą cechą jest pozycja nerwu głównego, który może być prosty albo mniej lub bardziej łukowato wygięty ku górze lub ku dołowi. Podobnie więc jest wygięty cały liść. U jednych od­mian to zgięcie jest silnie łukowate (Antonówka), u innych cały liść jest jakby skręcony (Wagener).
Nerw główny dzieli blaszkę liściową na połowy, które ? za­leżnie od odmiany ? mogą być ustawione względem siebie pod różnym kątem. Wskutek tego połowy blaszki są mniej lub bar­dziej rynienkowato złożone (Koksa Pomarańczowa, Starking), prawie płaskie (Wealthy, Linda, Pepina Ribstona) lub łukowato w dół odchylone (Jonatan, Boskoop).
Charakterystyczny dla odmiany jest brzeg liścia. Liście o brze­gach regularnie, drobno i ostro piłkowanych ma większość od­mian, m. in. Cortland, Victory i Starkrimson, o brzegach drobno, ale tępo piłkowanych ? odmiany Ellisona Pomarańczowa, Graf­sztynek Czerwony i Jonatan. Znaczną grupę stanowią odmiany o liściach z brzegami grubo, albo ostro piłkowanymi (np. Bos­koop, Wealthy, Signe Tillisch). U nielicznych odmian liście są drobno karbowane (Inflancka, Kantówka Gdańska) lub podwójnie ostro pilkowane. Istnieje też mała grupa odmian z liśćmi o brze­gach podwójnie grubo karbowanych.
Charakterystyczne jest też zaostrzenie wierzchołka liścia. Ogonek liściowy ma u poszczególnych odmian różną długość, grubość, rynienkowate wgłębienie, przejście w blaszkę liściową, nasadę i przylistki, które są mało zmienne.
Kwiatostan jabłoni jest baldachowiechotką, złożoną z 5?7 kwia­tów. Kwiaty są osadzone na szypułkach długości 1?2 cm, nie­kiedy dłuższych, z rzadka owłosionych lub nagich. Dno kwiatowe jest nagie lub tylko u nasady owłosione. Działki kielicha, w licz­bie 5, są trójkątne, mniej lub bardziej ostro zakończone, na zewnątrz nagie, od wewnątrz wełnisto owłosione, nie odpadające. 27 Rys. 8. Typy brzegów blaszki li­ściowej: 1 ? ostro, drobno piłko-wany; 2 ? tępo, drobno piłkowany; 3 ? tępo, drobno karbowany; 4 ? nieregularnie, ostro piłkowany; 5 ? nierówno, pojedynczo i podwójnie piłkowany; 6 ? podwójnie karbo­wany
Rys. 7. Typy poprzecznych przekro­jów liści jabłoni: 1 ? ustawienie połówek blaszki pod kątem rozwar­tym; 2 ? ustawienie połówek pod kątem ostrym; 3 ? poziome usta­wienie połówek blaszki
Płatki są okrągławojajowate, odwrotnie jajowate lub owalne, przechodzące w krótki paznokieć, nagie lub na górnej stronie przy wierzchołku lekko omszone, białe lub różowe, od spodu za­różowione lub silnie różowe. Pręciki długości około 1 cm, w licz­bie 15?50, mają nitki nagie lub tylko u nasady owłosione, po­czątkowo wystające nad szyjki słupka, później znajdują się po­niżej znamion. Zalążnia dolna składa się z 5 owocolistków zrośniętych mniej lub bardziej ze sobą i z dnem. Zalążnia po­dzielona jest na 5 komór nasiennych, a w każdej z nich znajdują się 2 zalążki, po zapłodnieniu przekształcające się w nasiona. Jabłko jest owocem rzekomym, ponieważ powstaje nie tylko z zalążni, ale również ? i to głównie ? z dna kwiatowego oraz ze zrośniętych nasad działek kielicha, płatków korony i pręcików. Wewnętrzną część jabłka stanowi perykarp, czyli owocnia, utwo­rzona ze ścian zalążni. U jabłka nosi ona nazwę gniazda nasien­nego. Perykarp dzielimy zwykle na endokarp, czyli część we­wnętrzną, mezokarp, oraz egzokarp, czyli część zewnętrzną. Endokarp tworzy cienkie, twarde ścianki komór nasiennych, a egzokarp oraz zrośnięty z nim mezokarp są soczyste i jadalne. Granicę gniazda nasiennego stanowią wiązki sitowo-naczyniowe widoczne na przekroju podłużnym i tworzące jego zarys. Pery-

Rys. 9. Typy wierzchołków liści ja­błoni: 1 ? ostry, krótki; 2 ? wy-
? dłużony, ostry; 3 ? ostry zgięty;
?0 4, 5 ? krótki, ostrostożkowaty
Rys. 10. Kwiatostan jabłoni
Rys. 11. Typy kwiatów jabłoni: 1 ? o płatkach zaokrąglonych, zwartych (Linda); 2 ? o płatkach okrągłych, luźno ułożonych (Grafsztynek); 3 ? o płatkach luźno ułożonych, zwiniętych (Jonatan); 4 ? o płatkach drob­nych, owalnych (Koksa Pomarańczowa, Wealthy); 5 ? o płatkach dużych, luźno ułożonych, owalnych (Boskoop, Charłamowska); 6 ? o płatkach owalnych, zwarcie ułożonych (Landsberska); 7 ? o płatkach sfalowanych, owalnych (Oliwka Czerwona, Krótkonóżka Królewska)

karp otoczony jest grubą warstwą tkanki miękiszowej, stanowią­cej główną, jadalną część jabłka i powstałej ze zrośnięcia się wymienionych wyżej części kwiatu i dna kwiatowego. Wielkość owocu uwarunkowana jest genetycznie, ale w dużym stopniu zależy od stosowanej agrotechniki (m. in. od przerywania zawiązków). Ponadto młode drzewa dają owoce znacznie większe niż w starszym wieku. W praktyce za miernik wielkości owocu przyjęto jego średnicę poprzeczną w najszerszym miejscu i we­dług tego wymiaru kalibruje się owoce. Na tej podstawie od­miany można podzielić na 4 grupy: odmiany o drobnych owo-
Rys. 12. Przekrój podłużny jabłka: 1 ? zagłębienie szypułkowe; 2 ? war­stwa skórki z nabłonkiem; 3 ? zarys gniazda nasiennego, na zewnątrz egzokarp, od środka mezokarp; 4 ? gniazdo nasienne; 5 ? wiązki sitowo--naczyniowe w osi owocu; 6 ? rurka kielichowa; 7 ? zagłębienie kieli­chowe; 8 ? działki kielicha; 9 ? zaschnięte pręciki; 10 ? zaschnięte szyjki słupka; 11 ? oś owocu; 12 ? nasiona; 13 ? zarys komór nasiennych

cach ? średnica 4,5 do 6,0 cm, odmiany o owocach średniej wielkości ? średnica 6,0?7,5 cm, odmiany o owocach dużych ? średnica 7,5?9,0 cm i odmiany o bardzo dużych owocach ? średnica powyżej 9,0 cm. Naturalnie* taki podział jest względny, bo ta sama odmiana przy dużej liczbie owoców na drzewie da je drobne, ale przy małej liczbie ? duże.
Niektórzy pomolodzy przyjmują za wskaźnik wielkości jabłka jego przeciętny ciężar, rozróżniając 7 grup wielkości: jabłka bar­dzo drobne ? o ciężarze poniżej 25 g, jabłka drobne ? ważące 26?50 g, jabłka średniej wielkości ? o ciężarze 51?75 g, jabłka typowo średnie ? ważące 76?100 g, jabłka powyżej średniej wielkości ? ważące 101?125 g, jabłka duże ? o ciężarze


Rys. 13. Kształty jabłek: 1 ? kuliste, spłaszczone; 2 ? kuliste; 3 ? kuli­ste, wydłużone; 4 ? kalwilowate; 5 ? kulistostożkowate; 6 ? dzwonko­wate; 7 ? walcowate; 8 ? owalne; 9 ? pigwowate; 10 ? gruszkowate
Rys. 14. Zmienność kształtów i wielkości jabłek odmiany Inflancka, zebra­nych z jednego drzewa w tym samym dniu: 1, 3 ? mniejsze, kuliste; 2, 5 ? kulistostożkowate; 4, 6 ? kuliste, wydłużone
126?175 g i jabłka bardzo duże ? ważące powyżej 176 g. W na­szych warunkach odmiany o owocach ważących poniżej 76 g nie są uprawiane; również odmiany o -bardzo dużych owocach (np. Niezrównana Peasgooda, Aporta, Zorza) mają małą wartość produkcyjną, gdyż są mało plenne, a ponadto wielkie owoce mało są przydatne dla handlu detalicznego i bardzo źle się przecho­wują. Najbardziej cenione są odmiany plenne, o owocach dese­rowych, ważących 125?175 g, średnicy powyżej 6,5, a poni­żej 10 cm.
Można rozróżnić kilka zasadniczych kształtów jabłek: kulisty, kulisty silniej lub słabiej spłaszczony, kulisty wydłużony, owal­ny, walcowaty, kulistostożkowaty itd. Zmienność kształtu wy­stępuje w obrębie zarówno jednej odmiany, jak i jednego drze­wa. Istnieje pogląd, że na kształt owocu może wpływać także odmiana zapylająca (metaksenia). Odmianę należy zatem określać na podstawie kilku owoców o najczęściej występującej wielkości i kształcie.
Skórka dojrzałego owocu ma barwę charakterystyczną dla od­miany. Rozróżniamy zabarwienie zasadnicze i rumieniec. Nie­wielka liczba odmian ma wyłącznie zabarwienie zasadnicze ? zielone, zielonożółte lub żółte; zazwyczaj występuje mniej lub bardziej duży i intensywny rumieniec. Rumieniec może być bar­dzo intensywny i pokrywać całą powierzchnię owocu lub być nikły i niewielki. W handlu najbardziej cenione są odmiany o jabłkach pokrytych całkowicie intensywnym rumieńcem, jak Jonared, Malinowa Oberlandzka, Red Mclntosh, Macspur, Red- 31 spur, Azwellspur itd. Rumieniec może być jednolity, marmur-kowy, smużkowany i paskowany o zabarwieniu pomarańczowym, ceglastym, czerwonym, purpurowym, karminowym i ciemnowi-śniowym, z sinawym nalotem lub bez tego nalotu. Zabarwienie, a szczególnie rozmieszczenie przetchlinek, ich liczba, kształt, wielkość, wklęśnięcie lub wypukłość są dość typowe dla danej odmiany. Zabarwienie skórki jest cechą odmianową dość trwałą, choć ulega modyfikacji pod wpływem czynników zewnętrznych, np. przy silnym zacienieniu nawet jabłka całkowicie pokryte rumieńcem w normalnych warunkach (Starking, Linda) pozostają zielone.
Jabłka o silnym ordzawieniu wymagają większej wilgotności po­wietrza w przechowalni. Ordzawienia przy zagłębieniu szypułko-wym i kielichowym (np. u odmiany Golden Delicious) szpecą owoce, które są niechętnie kupowane.
Jakość skórki służy także za cechę rozpoznawczą. Rozróżnia się skórkę gładką, cienką lub grubą, suchą lub tłustą, często z sina­wym nalotem woskowym. Gruba i elastyczna skórka jest od­porna na ucisk. Charakteryzują się nią odmiany dobrze znoszące transport, aczkolwiek niektóre odmiany o delikatnej skórce, ale bardzo ścisłym miąższii równie dobrze znoszą transport (np. Jo­natan, Macspur). Tłustość czy suchość skórki nie odgrywa istot­nej roli. Jabłka o suchej, gładkiej skórce mają np. odmiany Be-forest, Bankroft, Koksa Pomarańczowa i George Cave, jabłka 0 tłustawej skórce ? np. odmiany Boiken, Malinowa Ober-landzka, Macoun, Starking i Landsberska. Większość odmian uprawianych u nas ma owoce o skórce tłustawej lub tłustej 1 z woskowym nalotem.
Niewielkie znaczenie diagnostyczne ma szypułka jabłka, która może być długa lub krótka, cienka, średniej grubości lub gruba, sucha lub mięsista, walcowata, zbieżysta, niekiedy ze zgrubie­niem, od barwy zielonkawej do brązowej.
Rys. 15. Typy szypułek: 1 ? szypułka gruba, prosta, nie wystająca nad zagłębieniem; 2 ? szypułka cienka, prosta, nie wystająca; 3 ? szypułka cienka, prosta, nieco wystająca; 4 ? szypułka gruba, u nasady zgrubiała, nieco wystająca; 5 ? szypułka cienka, u nasady zgrubiała, wystająca; 6 ? szypułka cienka, długa, zgięta, mocno wystająca
Zagłębienie szypułkowe może być płytkie lub głębokie, szerokie
Rys. 16. Przekroje kielicha, rurki kielichowej i gniazda nasiennego oraz narysy kielicha: 1 ? rurka wydłużona, zaostrzona, głęboka; 2 ? rurka płytka, wąskostożkowata; 3, 4 ? rurki płytkie, zaokrąglone; linie docho­dzące do rurki są zarysami górnych części gniazda nasiennego; 5 ? ko­mora nasienna wąska; 6 ? komora nasienna szeroka; 7 ? komory na­sienne zamknięte, oś zamknięta; 8 ? komory nasienne półotwarte, oś otwarta; 9 ? komory nasienne otwarte, oś otwarta; 10 ? kielich szeroki, otwarty; 11 ? kielich półotwarty; 12, 13 ? kielichy zamknięte lub wąskie, symetryczne i nierównobokie, gładkie lub ordzawio-ne i omszone.
Istotne znaczenie rozpoznawcze mają: zagłębienie kielichowe, kielich i rurka kielichowa sięgająca aż do gniazda nasiennego. Rozróżnia się 3 typy kielicha: 1) otwarty, o działkach krótkich i całkowicie odsłaniających wnętrze rurki kielichowej (Królowa Renet, Reneta Blenheimska, Ingrid Marie); 2) półotwarty, o dział­kach tylko częściowo przylegających lub zupełnie luźnych, prze­ważnie krótkich i szerokich (Red Melba, Ellisona Pomarańczowa, Landsberska); 3) całkowicie zamknięty, o działkach na całej dłu­gości dość ściśle do siebie przylegających, przeważnie wąskich i zwykle zaschniętych (Jonatan, Macspur, Mcintosh, Inflancka, Azwellspur, Starking, .Victory, Wealthy i wiele innych). Przedłużeniem kielicha jest rurka kielichowa, na której ścian­kach znajdują się ? na różnej wysokości ? zaschnięte pręciki. Głębokość rurki i jej kształt mogą być często przydatne przy oznaczaniu odmiany, są bowiem mało zmienne. Rurka kielichowa może być głęboka, średnio głęboka i płytka, wydłużona i za­ostrzona, wąskostożkowata (Mcintosh, Allred Mcintosh, Piękna z Rept), lejkowata wydłużona (Boskoop, Piękna z Barnaku, Landsberska, Linda, Starking, Redspur Delicious), i najczęściej występująca u odmian u nas uprawianych ? stożkowata, tępo zakończona, niekiedy przechodząca w kopulastą (Bankroft, Jona­tan, Boiken, Malinowa Oberlandzka, Macoun, Perkins i inne). Do rurki kielichowej dochodzą wiązki sitowo-naczyniowe, wy­raźnie odcinające się od miąższu dzięki zielonkawemu zabarwie­niu i charakterystycznej strukturze. Wiązki sitowo-naczyniowe

Rys. 17. Zarysy gniazd nasiennych: 1 ? szerokoowalny; 2 ? okrągły; 3 ? sercowaty; 4 ? cebulowaty, spłaszczo­ny

mogą łączyć się z rurką kielichową w środkowej albo w dolnej części jej ścianek lub tylko z dnem rurki. Można rozróżnić 4 typy zagłębienia kielichowego: 1) bardzo płyt­kie, wąskie, jakby talerzykowate (Siewka Bramleya, Krótkonóżka Królewska, Kasselska);* 2) płytkie i szerokie (Reneta Blenheim-ska, Linda, Jakub Lebel, Grochówka, Piękna z Barnaku, On­tario); 3) średnio głębokie, o bokach pochyłych lub spadzistych (James Grieve, Antonówka Zwykła, Wealthy,, Malinowa Ober-landzka, Macoun); 4) zagłębienie głębokie, dość wąskie, obrze­żone garbami lub wzniesieniami (Delicious, Starking, Piękna z Rept).
Rys. 18. Położenie gniazd nasiennych: 1 ? dolne; 2 ? środkowe; 3 ? górne
Zagłębienie kielichowe, podobnie zresztą jak szypulkowe, jest zwykle nieco inaczej zabarwione niż reszta powierzchni owocu; przeważa tu barwa zielonkawa z szarawym odcieniem wskutek omszenia, a niekiedy dno jest lekko ordzawione. Miąższ owocu odznacza się różną zwartością i wielkością komó­rek miękiszowych, wskutek czego rozróżnia się miąższ o struk­turze drobno- lub gruboziarnistej, zwięzłej lub luźnej, ?suchy", soczysty albo bardzo soczysty, o zabarwieniu białym, zielonka-wobiałym, białawokremowym lub żółtawokremowym. Śnieżno­białym miąższem wyróżniają się jabłka takich odmian, jak Glo-gierówka, Fameuse, Linda; białym: Aporta, Boiken, Cortland, Malinowa Oberlandzka; kremowym: Królowa Renet, Pepina Rib-stona, James Grieve, Jonatan, Reneta Blenheimska, Fantazja, Kronselska i inne. Miąższ odmian o silnie zarumienionej skórce bywa niekiedy pod skórką mocno zaróżowiony. Barwa miąższu jest nieco zmienna i zależy od poziomu nawożenia drzew azotem, a także od obfitości wody w glebie. Przenawożenie azotem zmie­nia typowe zabarwienie miąższu.
Od układu wiązek sitowo-naczyniowych zależy zarys gniazda na­siennego, charakterystyczny dla każdej odmiany. Może on być szerokoowalny, sercowaty, cebulowaty itd. Położenie gniazda nasiennego jest na ogół stałe. Jeśli jego środek jest przesunięty do górnej połowy owocu, to położenie określamy jako górne. Jeśli oba środki symetrii pokrywają się, to położenie jest środkowe (u większości odmian).
Komory nasienne, znajdujące się w środkowej części gniazda na­siennego, mogą być zamknięte, półotwarte lub otwarte. Ich pergaminowa wyściółka może być gładka lub spękana, cieńsza lub grubsza. Jeśli komory nasienne zrośnięte są swymi we­wnętrznymi brzegami, a także zrośnięte z brzegami sąsiadują­cych komór, to powstaje zamknięta oś owocu. Powstanie za­mkniętej osi w dużym stopniu zależy od rozrastania się we­wnętrznych i środkowych części owocu (endo- i mezokarpu); wskutek tego duże owoce mają najczęściej oś otwartą. Przy zro­śnięciu się tylko brzegów sąsiadujących ze sobą komór powstaje oś półotwarta; gdy sąsiadujące komory nie zrastają się nawet po­średnio, wówczas oś i komory nasienne są otwarte. Jeśli oś otwarta łączy się bezpośrednio z rurką kielichową, to łatwo tą drogą do wnętrza owocu mogą dostawać się zarodniki grzybów powodujących gnicie komór i gniazda nasiennego. Toteż pożąda-. ne są odmiany o owocach z zamkniętymi osiami i komorami. Morfologiczne cechy nasion jako pomocnicze są często wykorzy­stywane do identyfikacji odmian. Zabarwienie nasion jest tak mało zróżnicowane, że ma małe znaczenie diagnostyczne, nato­miast kształt i wielkość są typowe dla każdej odmiany. Można rozróżnić co najmniej 3 grupy nasion odmian jabłoni: wydłużone, wąskie, nieco spłaszczone (np. Landsberska, Piękna z Boskoop, Cesarz Wilhelm, Linda) jajowate, ostro zakończone, z jednego boku nieco spłaszczone (np. Melba, Red Melba, Antonówka, Boiken, Jonatan); pękate, krótkie, raczej tępo zakończone (np. El-lisona Pomarańczowa, Inflancka, James Grieve, Mcintosh, Per­kins, Bankroft).
Liczba nasion w owocu może być różna i niekiedy brana jest pod uwagę przy określaniu odmian. Wprawdzie liczba ta zależy w głównej mierze od przebiegu i stopnia zapłodnienia, jednakże triploidy o potrójnej liczbie chromosomów (3n = 51), w przeci­wieństwie do odmian diploidalnych (2n = 34), mają zwykle nie­wiele nasion w owocach.

Właściwości biologiczne odmian i ich znaczenie gospodarcze
W naturalnych warunkach jabłonie mogą żyć od 60 do 80, a na- Długowieczność wet do 100 lat. W krajach o zacofanym sadownictwie eksploato­wane są drzewa 40?60-letnie. Jednakże jabłonie po osiągnięciu 25?30 lat nie dają już tak wartościowych owoców jak drzewa młodsze, toteż w krajach sądowniczo rozwiniętych (np. Holandia,

Belgia, Francja, Szwajcaria) likwiduje się sad jabłoniowy po
30 latach jako nierentowny.
Wegetacja Początek wegetacji i jej koniec mają dość duże znaczenie prak-
tyczne. Wszystkie odmiany bardzo wcześnie wznawiające na wiosnę wegetację są bardziej narażone na przymrozki. Wegetacja jabłoni może zaczynać się ? w zależności od przebiegu tempe­ratury wiosennej ? już w połowie kwietnia w warunkach środ­kowej Polski, o 10?15 dni wcześniej w południowo-zachodnich częściach, a o 2 tygodnie później ? w północno-wschodnich. Nawet w tej samej miejscowości, zależnie od gleby, ukształto­waniu terenu oraz systemu uprawy, początek wegetacji tej sa­mej odmiany przypada w różnym terminie. Poszczególne odmia­ny wymagają do wznowienia wegetacji różnej sumy średnich temperatur powyżej 5°C, dlatego różnice w tych samych warun­kach ekologicznych mogą dochodzić do 2 tygodni. W każdym rejonie sadowniczym termin początku wegetacji oraz jej kończe­nia się itd. będzie różny.
Pod względem rozpoczynania wegetacji jabłonie możemy podzie­lić na 4 grupy: 1) odmiany wcześnie rozpoczynające wegetację (np. Charłamowska, Close, Kronselska, Glogierówka, Stark Ear­liest, Melba, Linda); odmiany te wcześnie także kończą wege­tację; 2) średnio wcześnie i 3) średnio późno rozpoczynające we­getację takie odmiany, jak: Cesarz Wilhelm, Bankroft, Piękna z Rept, Rome Beauty; 4) późno rozpoczynające wegetację ? Krótkonóżka Królewska i Northern Spy. Wcześnie kończą wege­tację odmiany letnie i jesienne, pochodzące z bardziej konty­nentalnego klimatu, np. Antonówka, Inflancka, Grafsztynek In­flancki, Wealthy; wiele odmian kończy wzrost o średniej porze, do takich zaliczamy: James Grieve, Jonatan, Mcintosh, Cortland, Spartan, Lobo, Empire, Macspur, Jonared, Jonadel, Macoun; późno wegetację kończą odmiany: Boskoop, Red Boskoop, Ban­kroft, Golden Delicious, Goldenspur, Azwellspur, Starkrimson i inne.
Kwitnienie Początek i przebieg kwitnienia zależą również od odmiany i wa­runków ekologicznych. Ze względu na terminy zakwitania w da­nych warunkach dzielimy odmiany jabłoni na 3 zasadnicze grupy: 1) wcześnie kwitnące, 2) średnio wcześnie kwitnące i 3) późno kwitnące. Daty zakwitania oraz długość okresu kwitnienia zależą przede wszystkim od temperatury wiosną. Im wcześniejsza wio­sna, tym wcześniejsze kwitnienie i mniejsze różnice między od­mianami; im wyższe temperatury w okresie kwitnienia, tym krócej ono trwa. Ze względu na wzajemne zapylanie się odmian główne znaczenie w praktyce ma okres pełni kwitnienia, który trzeba uwzględniać dobierając odmiany przy zakładaniu sadu.
Zapylanie Najbardziej pożądane w sadzie byłyby odmiany samopylne
(a ściśle mówiąc samopłodne). Takich odmian jabłoni prawie nie ma. Do częściowo samopylnych można by zaliczyć np. Piękną z Rept i Jonatana, a także w małym stopniu ? Golden Delicious i Goldenspur. Wszystkie inne odmiany są obcopylne. Za dobre zapylacze danej odmiany możemy uważać tylko te, które zapewniają zapłodnienie w co najmniej 50%. Niektóre od­miany o bardzo wysokim procencie kiełkowania pyłku i wzrostu 36 łagiewek cenione są jako bardzo dobre zapylacze (tab. 3). Złymi
25.IV?25.V 15.IV?5.V 25.VII?25.VIII
Close b. wczesne wczesny śr. wczesny
Charłamowska b. wczesne wczesny wczesny
Melba, Red Melba b. wczesne wczesny wczesny
Inflancka b. wczesne wczesny wczesny
Grafsztynek Inflancki b. wczesne wczesny wczesny
Oliwka Czerwona b. wczesne wczesny wczesny
Suislepper b. wczesne wczesny wczesny
Linda wczesne śr. wczesny śr. późny
Landsberska wczesne śr. wczesny śr. późny
Antonówka wczesne wczesny wczesny
Kronselska wczesne wczesny wczesny
Beforest wczesne wczesny wczesny
Idared wczesne śr. wczesny późny Koksa Pomarańczowa śr. wczesne śr. wczesny śr. późny
James Grieve śr. wczesne śr. wczesny śr. wczesny
Pepina Ribstona śr. wczesne śr. wczesny śr. późny
Cortland śr. wczesne śr. wczesny śr. wczesny
Ellison's Orange śr. wczesne śr. wczesny śr. późny
Lobo śr. wczesne śr. wczesny śr. późny
Boskoop śr. wczesne śr. wczesny późny
Malinowa Oberlandzka śr. wczesne wczesny śr. późny
Macoun śr. wczesne śr. późny śr. późny
Mcintosh śr. wczesne śr. późny śr. wczesny
Spartan śr. wczesne śr. wczesny śr. późny
Starking śr. wczesne śr. wczesny śr. późny
Delicious śr. wczesne śr. wczesny śr. późny
Jonatan, Red Jonatan śr. późne śr. wczesny śr. późny
Cesarz Wilhelm śr. późne śr. późny śr. późny
Kantówka Gdańska śr. późne wczesny wczesny
Perkins śr. późne śr. wczesny śr. późny
Wealthy, Red Wealthy śr. późne śr. wczesny śr. wczesny
Victory śr. późne śr. wczesny śr. wczesny
Królowa Renet śr. późne śr. wczesny śr. późny
Boiken późne śr. wczesny późny
Grochówka późne późny późny
Piękna z Rept późne późny późny
Krótkonóżka Królewska b. późne późny późny
Northern Spy b. późne późny późny
Kwitnienie Początek Koniec
Odmiana wegetacji wegetacji
zapylaczami są prawie wszystkie triploidy (o potrójnej liczbie chromosomów w jądrze komórki), ponieważ wykształcają nie­normalny pyłek, jak: Boskoop, Baldwin, Reneta Blenheimska, Kulon, Reneta Harberta, Pepina Ribstona, Cesarz Wilhelm, Clo­se, Jonagold, Mutsu, Spigold, Grochówka.
Między niektórymi odmianami zapylającymi dobrze większość odmian istnieje niezgodność uniemożliwiająca zapłodnienie. Są to tzw. odmiany intersterylne. Na przykład Piękna z Boskoop (i Red Boskoop) i Kronselska, Pepina Ribstona i Cox Pomona, Reneta Blenheimska i Królowa Renet itd. nie zapylają się wza­jemnie. Większość odmian triploidalnych jest jednocześnie czę­ściowo intersterylna.
Wejście w okres owocowania zależy przede wszystkim od odmia- Owocowanie ny i podkładki, następnie od gleby, pielęgnowania, nawożenia, ochrony przed chorobami oraz szkodnikami itd. Mimo całego kompleksu tych czynników odmiany uprawne jabłoni można po-

Odmiana Skład genomowy Zapylacz Zapyla odmiany Zapylana przez odmiany
1. Antonówka diploid dobry 20, 22. 9, 20, 22, 19.
2. Bankroft 99 ? ? 3, 7, 10, 19.
3. Beforest 99
triploid ? 2, 13. 1, 5, 12, 22.
4. Boskoop
zły ? 5, 12, 13, 18.
5. Boiken diploid b. dobry 4, 7, 11. 1, 12, 18, 19.
6. Close triploid zły ? 13, 16, 19.
7. Cortland diploid dobry 3, 16, 19. 1, 2, 13, 19.
8. Delicious 99 dobry 12, 13. 7, 13, 19, 24.
9. Grafsztynek Inflancki 99 99 ? 1, 12, 22.
10. Idared 99 99 3, 8. 13, 21, 24.
11. James Grieve 99 ? 5, 12, 13, 24.
12. Koksa Pomarańczowa b. dobry 3, 5, 11, 14. 1, 5, 11, 13, 19.
13. Jonatan b. dobry 7, 8, 11, 19. 5, 12, 19, 18, 24.
14. Landsberska dobry 4, 16, 18. 1, 5, 13, 18, 20.
15. Lobo ? dobry ? 3, 8, 13, 19.
16. Melba dobry 5, 3,11. 13, 15, 19.
17. Macoun dobry ? 7, 15, 19.
18. Malinowa Oberlandzka średni 5, 13, 18. 13, 14, 20.
19. Mcintosh M b. dobry 2, 6, 12. 7, 13, 21, 24.
20. Inflancka dobry 3, 12, 14. 1, 5, 12, 14.
21. Starki mson dobry 13, 17, 20. 7, 13, 12, 17, 24.
22. Wealthy dobry 7, 13, 23. 1, 5, 7, 19, 23, 24
23. Victory dobry 3, 13, 22. 3, 13, 19,21,23.
24. Golden Delicious b. dobry 8, 10, 13, 19. 10, 12, 13, 21.
Zestawienie odmian jabłoni obcopylnych oraz najlepszych dla nich TABELA 3 zapylaczy
dzielić pod tym względem na 3 grupy (zakładając przeciętne wa­runki uprawy i szczepienie na silnie rosnących podkładkach generatywnych): 1) wcześnie wchodzące w okres owocowania (3?4 rok po posadzeniu); 2) zaczynające owocować o średniej porze (5?7 rok); 3) późno wchodzące w okres owocowania (8?10 rok). Bardzo późno owocujące odmiany (np. Grochówka, Żeleźniak, Fameuse, Kosztela, Kandil Sinap) są wyeliminowane z produkcji. Do pierwszej grupy należą Melba, Red Melba, Lobo, James Grieve, Red James, Jonared, Jonatan, Idared, Macspur, Azwellspur, Red Spur, Wellspur, Golden Delicious, Goldenspur, Victory, Wealthy, Spartan. Najliczniejsza jest grupa druga: Anto­nówka, Bankroft, Boiken, Cortland, Linda, Mcintosh, Kantówka Gdańska, Malinowa Oberlandzka, Landsberska, Koksa Pomarań­czowa, Macoun i inne. Grupa trzecia to: Grafsztynek Czerwony, Inflancki i Prawdziwy, Northern Spy, Vance Delicious. Duże znaczenie sadownicze i ekonomiczne ma coroczność owoco­wania odmiany. W nowoczesnym sadownictwie regulujemy owo­cowanie przez przerywanie nadmiaru zawiązków owocowych, a nawet kwiatów. Wiele odmian łatwo jest utrzymać w rytmie corocznego owocowania (np. Mcintosh, Jonatan, Cortland itp.), ale niektóre uporczywie owocują przemiennie (np. Inflancka, Beforest, Signe Tillisch, Wealthy, Fameuse).
Pora dojrzewania owoców jest ważną cechą, stanowiącą podsta­wę podziału odmian. Rozróżniamy dojrzałość zbiorczą i kon­sumpcyjną. Osiągnięcie dojrzałości zbiorczej warunkowane jest zarówno cechami genetycznymi, jak i czynnikami klimatyczny-38 mi. Na przykład owoce Close i Inflanckiej w rejonie Legnicy
mogą dojrzewać już w połowie lipca, natomiast w tym samym roku w rejonie Augustowa czy Gołdapu ? dopiero na początku września. Okres trwałości dojrzałości konsumpcyjnej zależy tak od odmiany, jak i warunków przechowywania owoców; w wy­sokiej temperaturze przechowywania szybko one przejrzewają, w niskich (około 0°C) trwałość znakomicie się przedłuża. Późno-zimowe jabłka w niskiej temperaturze i odpowiedniej atmosferze można przetrzymać nawet 5?6 miesięcy (Starking, Bankroft, Golden Delicious).
Owoce odmian wcześnie dojrzewających osiągają dojrzałość kon­sumpcyjną prawie jednocześnie ze zbiorczą, ale zimowych i późnozimowych ? po kilku lub nawet kilkunastu tygodniach od zbioru. Wszystkie odmiany jabłoni możemy podzielić według pory osiągania dojrzałości konsumpcyjnej na 3 duże grupy: 1) letnie, 2) jesienne i 3) zimowe. W każdej z tych grup dadzą się wyodrębnić podgrupy, jak np. wczesnoletnie, późnoletnie, wczesnozimowe i późnozimowe, ale nie ma to większego znacze­nia pomologicznego, choć dość znaczne handlowe i sadownicze. Odmiany letnie dojrzewają od połowy lipca, przez sierpień aż do połowy września, odmiany jesienne ? od pierwszej dekady września aż do grudnia. Odmiany te w dobrych warunkach dają się przechować przez 1?2 miesiące.
Jabłka odmian późno jesiennych, zimowych i późnozimowych osiągają dojrzałość zbiorczą pod koniec września i w paździer­niku. Im późniejsza odmiana, tym później (pod koniec paździer­nika, a nawet na początku listopada) należy zbierać jej owoce. Trwałość owoców w przechowaniu zależy od wielu czynników, ale przede wszystkim od cech genetycznych i warunków prze-chowalnianych. Dlatego z natury późnózimowa odmiana w złych warunkach przechowania może wcześniej przejrzeć niż w dosko­nałych warunkach nawet wczesnozimowa, jak np. Cortland i Jonatan. Plenność odmiany zależy nie tylko od cech genetycznych, ale Plenność również w znacznym stopniu, a w sadownictwie intensywnym nawet w bardzo wysokim stopniu, od siedliska i zabiegów agro­technicznych. W korzystnych warunkach ekologicznych, stosując najnowocześniejsze zabiegi, można uzyskać wysokie zbiory nawet z drzew mało plennej odmiany, natomiast w niekorzystnych wa­runkach (brak pielęgnowania, złe siedlisko itp.) ? zbiory nie­wielkie z bardzo plennej odmiany.
Sumaryczne plony owoców uzyskane w ciągu 20 lat, od 1950 do 1969 r. (od pierwszego roku po posadzeniu), w sadzie SZD Insty­tutu Sadownictwa w Dąbrowicach były następujące:


odmiana suma plonów w kg z drzewa
Inflancka 712
Antonówka Zwykła 910
Wealthy 1107
Książę Albrecht Pruski 1122
Królowa Renet * 1009
Mclntosh 1284
Mclntosh Red 1171
Pepina Ribstona 843
Beforest 1860
Piękna z Barnaku 773
Starking * 980
Bankroft 1221
Boiken * 987
Koksa Pomarańczowa * 387
Jonatan * 916
Piękna z Boskoop * 636
Malinowa Oberlandzka *
814
Cesarz Wilhelm* 1267
Drzewa odmian oznaczonych gwiazdką rosły na przewodniej ? Antonówce.
Wytrzymałość w naszych warunkach klimatycznych bardzo ważną właściwością
na mróz odmianową jest naturalna wytrzymałość na mróz. Wytrzymałość
na mróz decyduje o możliwości uprawy jabłoni we względnie surowych warunkach klimatycznych. Wielu cennych odmian nie wprawadzą się u nas do produkcji ze względu na ich wrażliwość na mróz, np. Golden Delicious, Kidd's Orange i inne. Wytrzymałość na mróz jest w dużym stopniu modyfikowana przez czynniki ekologiczne i agrotechniczne. W korzystnych wa­runkach siedliska drzewa zdrowe, o dobrze naświetlonym ulist-nieniu, niewyczerpane nadmiernym owocowaniem itd. lepiej przetrzymują nasze zimy. W większości wypadków odmiany zimowe i późnozimowe są bardziej wrażliwe na mróz niż od­miany letnie i jesienne, bardziej wytrzymałe są odmiany pocho­dzące z klimatu kontynentalnego niż odmiany z krajów o klima­cie morskim.
Biorąc pod uwagę wytrzymałość na mróz możemy rozróżnić 3 grupy odmian: 1) wytrzymałe, 2) średnio wytrzymałe i 3) wra­żliwe (tab. 4). Do pierwszej grupy zaliczamy te odmiany, które
Antonówka i pododmiany Boiken, Riesenboiken Boskoop, Red Boskoop
Beforest Cesarz Wilhelm Golden Delicious
Fameuse Close Idared
Grafsztynek Inflancki Cortland Jonagold
Hibernal Grafsztynek Czerwony Jonatan
Inflancka James Grieve, James Red Koksa Pomarańczowa
Lobo Kronselska Laxton Superb
Mclntosh, Macspur Książę Albrecht Pruski Malinowa Oberlandzka
Oliwka Czerwona Lobo Reneta Ananasowa
Suislepper Macoun Reneta Blenheimska
Wealthy, Red Wealthy Spartan Reneta Landsberska
Starking, Starkrimson
Odmiany wytrzymałe ^l^tlt? °dmianywrażliwe
Wytrzymałość na mróz niektórych odmian jabłoni TABELA 4
bez uszkodzeń przetrzymują nasze zimy, a więc dobrze znoszą temperatury skrajne od ?30 do ? 35°C, a wyjątkowo nawet niższe. Do drugiej grupy należy zaliczyć te odmiany, które w ko­rzystnych warunkach ekologicznych i w cieplejszych rejonach wytrzymują temperatury od ?20 do ? 25°C. Odmiany nie wy­trzymujące ? nawet w bardzo korzystnych warunkach ? tem­peratury ? 20°C nie nadają się do sadów towarowych.
Odporność na choroby i szkodniki jest uwarunkowana genetycz- Odporność nie. Niektóre gatunki jabłoni odznaczają się całkowitą odpór- "^^Jnitó nością na parch (Venturia inaeąualis) i na mączniak (Podosphaera leucotricha), a także na zarazę ogniową (Erwinia amylovora) i in­ne. Pozwoliło to wyhodować odmiany jabłoni całkowicie odporne na parch i mączniak, o owocach prawie nie ustępujących takim odmianom, jak Mclntosh czy Jonatan (np. Prima, nowo wprowa­dzona do produkcji w USA, i inne). W pewnym stopniu odpor­ność na chorobę może być osłabiona zabiegami, np. przenawoże-niem azotem lub nadmierną wilgotnością gleby. Znaczna więk­szość odmian jest dostatecznie odporna na mączniak, ale niewiele jest całkowicie odpornych na parch (tab. 5).
Odporność niektórych odmian jabłoni na choroby TABELA 5


Odporność na:
Odmiana mączniak parch brunatną zgniliznę
Antonówka b. duża duża mała
Bankroft mała średnia duża
Beforest b. duża duża średnia
Boiken mała mała duża
Boskoop b. duża duża duża
Close b. duża średnia duża
Cortland mała mała duża
Grafsztynek Inflancki b. duża duża duża
Idared mała średnia duża
Inflancka b. duża średnia duża
James Grieve b. duża duża średnia
Jonatan mała duża średnia
Koksa Pomarańczowa średnia ( średnia średnia
Landsberska średnia mała średnia
Lobo duża średnia średnia
Malinowa Oberlandzka duża średnia średnia
Mclntosh średnia mała duża
Melba Red b. duża średnia średnia
Spartan b. duża średnia duża
Starking b. duża średnia b. duża
Wealthy b. duża duża średnia
Ponieważ opady oraz długotrwałe rosy bardzo sprzyjają rozsie­wowi zarodników grzyba Venturia inaeąualis i ich kiełkowaniu na liściach, w rejonach o wysokich opadach i na terenach nie-przewiewnych nie należy uprawiać odmian zbyt wrażliwych na parch i mączniak.
Odporność odmian na zgorzel kory (Pezicula spp.) jest jeszcze mało zbadana. Te same grzyby powodują gorzką zgniliznę jabłek. Do odmian najbardziej wrażliwych należą: Koksa Pomarańczo­wa, Boiken, Landsberska, Beforest, Fameuse. Stosunkowo mniej wrażliwe są odmiany: Mclntosh, StarMng i Jonatan. Istotna jest 41 również odporność na inne choroby przechowalnicze. Fizjologicz­ną chorobą występującą jeszcze przed zbiorem jabłek jest gorzka plamistość podskórna. Do odmian najbardziej na nią wrażliwych należą: Cesarz Wilhelm, Perkins, Koksa Pomarańczowa, Królowa Renet, Piękna z Rept, Pepina Ribstona i Ontario, do nieco mniej podatnych ? Piękna z Boskoop, Jonatan i Red Delicious. Niektóre odmiany przechowywane w pomieszczeniach żle wie­trzonych silnie ulegają oparzeliźnie powierzchniowej. Do wrażli­wych zalicza się odmiany: Antonówka, Kosztela, Wealthy, Szte-tyny, Mclntosh, Boiken, Starking i Grochówka. Na owocach takich odmian, jak Boskoop, Cesarz Wilhelm i inne, oparzelizna powierzchniowa prawie nie występuje.

13,5°C 14,0°C 14,5°C 15,0°C 15,5°C
Ananas Berżeni- Charłamowska Beforest James Grieve Golden Deli-
cki Close Boiken Jonatan cious
Anis Glogierówka Boskoop Koksa Pomaraó-Goldenspur
Antonówka Grafsztynek In- Cortland czowa Grochówka
Inflancka flancki Mocoun Kronselska Idared
Kantówka Macspur Reneta Lands- Malinowa Ober- Perkins
Gdańska Mclntosh berska landzka Redspur
Titówka Red Melba Spartan Reneta Blen- Starking
Wealthy Suislepper Victory heimska Starkrimson
Wymagania cieplne niektórych odmian jabłoni (średnie dzienne TABELA 6 temperatury okresu wegetacyjnego)
Zwykle odmiany późne pochodzenia południowego i południowo--zachodniego wymagają znacznie dłuższego okresu wegetacyjnego i wyższej średniej temperatury. Przeciętny okres wegetacyjny w naszych warunkach wynosi około 210 dni. Od razu muszą więc być odrzucone odmiany wymagające 220?250 dni wegetacji. Naj­cieplejsze rejony sadownicze w Polsce mają okres wegetacyjny wynoszący około 220 dni, a średnią temperaturę dzienną tego okresu nie przekraczającą 15?16°C. Toteż tak cenną odmianę jak Golden Delicious można uprawiać bez większego ryzyka tylko w nielicznych powiatach (sandomierski, opatowski, pińczowski, miechowski, tarnowski i podobnych do nich klimatycznie). Nato­miast Antonówka daje bardzo smaczne owoce przy średniej tem­peraturze okresu wegetacyjnego 13° C, czyli w woj. białostockim. Odmiana Jonatan, wymagająca około 200 dni okresu wegetacyj­nego i średniej, temperatury 15°C, w województwie tym naj­częściej zawodzi. Podział na grupy w zależności od wymagań cieplnych przedstawiono w tabeli 6, ze względu jednak na brak dokładnych danych klasyfikacja ta jest względna. Wymagania Poszczególne odmiany jabłoni różnią się swymi wymaganiami F^Hmat czne glebowymi, ale te różnice są niwelowane w bardzo dużym stop­niu przez podkładkę. Na przykład Mil wybitnie nadaje się na gleby słabe, piaszczyste, głęboko przepuszczalne, a jednocześnie wykazuje doskonałą zgodność fizjologiczną ze wszystkimi odmia­nami jabłoni, co pozwala uprawiać je z dobrymi wynikami nawet na glebach V klasy. Podkładki generatywne w mniejszym stop­niu niwelują te różnice, ponieważ są bardzo zróżnicowane pod względem genetycznym.
Cechy gospodarcze owoców
Do zasadniczych cech gospodarczych owoców zaliczamy: wyrów­nanie owoców pod względem wielkości i kształtu, ich wartości smakowe i użytkowe, trwałość przechowalniczą i wytrzymałość na transport.
Wyrównanie owoców ma duże znaczenie ze względu na łatwość Wyrównanie przygotowania ich do obrotu. Im większe są różnice w wielkości owoców w całości zbioru danej odmiany, tym więcej jest grup wielkościowych, na które trzeba go rozdzielić, co podraża kalibro­wanie. Wyrównanie owoców jest cechą odmianową i w stosun­kowo niewielkim stopniu zależy od zabiegów agrotechnicznych z wyjątkiem dokładnego i dość intensywnego przerywania za­wiązków. Zazwyczaj owoce odmian średnioowocowych i corocz­nie owocujących (np. Jonatan, Malinowa Oberlandzka, Mclntosh, Macspur, Cortland, Red James, Jonared, Lobo, Goldenspur, Red Melba i Azwellspur) są dobrze wyrównane. Owocami bardzo nie-wyrównanymi odznaczają się np. odmiany: Inflancka, Linda, Beforest, Landsberska, Piękna z Rept, Fantazja i Wealthy. Wartości smakowe jabłek są najmniej uchwytną cechą odmiany. Wartości Ocenia się je przeważnie organoleptycznie, a więc ocena jest ?I^JkoWe subiektywna. Wielu badaczy starało się oprzeć ocenę smaku na chemicznym składzie owoców w określonym ich stanie fizjolo­gicznym. Smak w dużym stopniu zależy od wagowego stosunku poszczególnych cukrowców do kwasów, a także do niektórych aminokwasów i estrów. Stosunek cukrów do kwasów u południo­wych odmian (Kalwila Biała Zimowa, Kalwila Czerwona Zimo­wa, Kidd's Orange itp.) jest zwykle wysoki, dochodzi nawet do 70, natomiast u powszechnie u nas uprawianych waha się od 15 do 20. Do celów przetwórczych najodpowiedniejsze są odmiany o stosunku cukrów do kwasów wynoszącym 10?20. Trzeba tu podkreślić, że słodki smak owoców nie zawsze jest wynikiem dużej zawartości cukrów, lecz raczej małej zawartości kwasów. Smak zależy także, i to w znacznym stopniu, od wielkości ko­mórek miąższu, ich układu (zwartość miąższu), łatwości oddzie­lania się od siebie (kruchość miąższu), zawartości garbników, pektyn, flawonów itd. Nieliczne odmiany odznaczają się silnym aromatem, jak np. Melba, Mclntosh, Starking. Na smak owoców niektórych odmian wpływa wielkość: małe owoce są prawie bez smaku lub mają smak ?rzepowaty" (Landsberska, Perkins, Kron-selska). Również drzewa przenawożone azotem dają owoce zie­lonkawe, niesmaczne.
Na kompoty nadają się tylko niektóre odmiany o owocach kwa-skowatych, z białym lub nieco kremowym miąższem; na susz przydatne są jabłka nie brunatniejące po przekrajaniu; na wina potrzebne są jabłka soczyste, o dużej zawartości cukrów i kwa­sów (Antonówka, Linda, Wealthy czy Boiken). Odmiany dzielimy na 3 grupy: deserowe, stołowe i przerobowe (tab. 7). Najcenniejsze i najsmaczniejsze są owoce deserowe. Sto­łowymi nazywamy te owoce, które mają średnią wartość przy spożyciu na świeżo i mogą być użyte na różnego rodzaju prze­twory. Większość owoców deserowych nie nadaje się na prze­twory, zwłaszcza domowe. Owoce przerobowe używane są na 43 Wartości użytkowe niektórych odmian jabłoni
TABELA 7

Odmiany deserowe
Odmiany stołowe
Odmiany przerobowe

Beforest
Cortland
Fantazja
Grafsztynek Czerwony James Grieve Jonatan, Jonared Koksa Pomarańczowa Lobo
Mcintosh, Macspur
Melrose
Spartan
Bankroft Boiken Boskoop Close
Grafsztynek Inflancki
Idared
Inflancka
Kronselska
Landsberska
Linda
Starking
Starkrimson
Wealthy, Red Wealthy
Antonówka Aporta Grochówka Kantówka Gdańska

różne sałatki, marmolady, dodatki do różnych potraw i wypie­ków, na kompoty itd.
Zdolność ^ Właściwość ta jest uwarunkowana genetycznie, ale na długość okresu przechowywania się jabłek wpływają warunki uprawy, termin zbioru i warunki przechowywania. Żle się przechowują owoce z drzew przenawożonych azotem, za wcześnie lub za późno zebrane, chore lub uszkodzone itd. Owoce duże z zasady przechowują się znacznie krócej i gorzej niż owoce średniej wiel­kości i drobne tej samej odmiany. Uwzględniając te liczne czyn­niki, możemy mówić tylko o przeciętnej zdolności przechowal-niczej owoców każdej odmiany.
Okres od zdjęcia owoców z drzewa aż do wystąpienia oznak roz­padu mączystego jest miarą trwałości owoców odmiany w okre­ślonych warunkach wilgotności, temperatury i składu atmosfery przechowalni czy chłodni.
Przy przechowywaniu jabłek musi być uwzględniana odmiano­wa odporność na choroby przechowalnicze.
Wytrzymałość Wytrzymałość na transport, czyli wytrzymałość miąższu i skórki na urazy mechaniczne, jest bardzo ważna przy pakowaniu, za­ładunku, przewożeniu i wyładunku. Wytrzymałość ta zmniejsza się stopniowo od chwili zdjęcia owocu z drzewa aż do przejrze­nia. Jabłka odmian zimowych rzadziej ulegają odgnieceniu niż odmian letnich czy jesiennych. Na podstawie licznych badań stwierdzono, że jabłka o drobnych komórkach i małych prze­strzeniach międzykomórkowych (np. Boiken, Grochówka, Ban­kroft, Azwellspur, Jonadel) odznaczają się największą wytrzy­małością, wskutek czego nadają się do dłuższego transportu. Na owocach całkowicie pokrytych czerwonym rumieńcem nie widać drobnych odgnieceń, toteż nie tracą one ładnego wyglądu i są bardziej w handlu cenione (np. Spartan, Malinowa Oberlandzka, Macspur, Allred Mclntosh, Jonadel, Jonared, Delicious Red, Red-spur itp.) niż owoce zielonkawe lub żółte, na których widać na­wet drobne plamki.
Klasyfikacja pomologiczna
Najstarsza klasyfikacja opracowana przez Johnstona była częścio­wo oparta na cechach morfologicznych jabłek, nie miała jednak prawie żadnego znaczenia. Inną klasyfikację zastosował w końcu XVIII w. Manger, który podzielił jabłka na podstawie ich kształ­tu na 8 klas: jabłka kuliste, walcowate, spłaszczone itp. Na bardziej konkretnych i stabilnych cechach oparł swój podział Diel (1792). Wyodrębnił on 7 klas jabłek, które podzielił na pod-klasy, np. klasę renet z 4 podklasami: jednobarwne, czerwone, złociste, ordzawione. Klasyfikację Diela uzupełnił następnie Lukas, wprowadzając aż 18 klas jabłek ? kalwile, brzęczki, gołąbki, rambury, renety itd., opierając ten podział na zewnętrznych cechach owoców. Po­szczególne klasy dzielił znów na podklasy itd.
Hedrick, najwybitniejszy pomolog amerykański, wprowadził po­dział na 3 klasy: jabłka słodkie, jabłka kwaśne i kreby. Każdą klasę dzielił na sekcje zależnie od pory dojrzewania (wczesne, o średniej porze dojrzewania i późno dojrzewające), każdą zaś sekcję na grupy zależne od zabarwienia skórki ? zielone, żółte, czerwone itd. Ten podział jako mało przejrzysty nie został przy­jęty przez innych pomologów.
W niektórych nowszych pomologiach ? np. Pedersena ?Dan-marks frugtsorter" ? brak jakiegokolwiek usystematyzowania odmian, w innych pomologiach opisy uszeregowane są alfabetycz­nie (np. ?Sorta płodowych i jagodnych kultur") lub według pory dojrzewania owoców (Boćek ?Pomologie"; Kamenicky ?Atlas trznich odrud ovocny"). W niniejszej ?Pomologii" przyjęto po­dział według pory dojrzewania. Wyodrębniono grupę odmian letnich, jesiennych i zimowych, w każdej zaś grupie odmiany zestawiono alfabetycznie. Chociaż jest to podział najbardziej praktyczny, nie jest on dokładny. Bywają lata nietypowe, w któ­rych dojrzewanie np. odmian letnich czy jesiennych przedłuża się i zbiega z dojrzewaniem odmian później szych. Jako uzupeł­nienie można by przyjąć podział na podgrupy według zabarwie­nia owoców, co w znacznej mierze ułatwiłoby określenie nie zna­nej odmiany, nie byłoby jednak ścisłe, ponieważ zabarwienie jest bardzo zmienne i zależy od czynników zewnętrznych, szcze­gólnie od nasłonecznienia owoców. Prócz tego pomologia służy nie tylko do określania odmian, lecz przede wszystkim infor­muje wszechstronnie o najcenniejszych wartościach sadowni­czych, użytkowych i handlowych odmian jabłoni nadających się do szerszej uprawy.

© 2009 Wszelkie prawa zastrzeżone. Teksty unikalne pisane przez: Iwone Domownik.